Łemkowie i ich prawa

Preambuła Konwencji UNESCO w sprawie ochrony i promowania różnorodności form wyrazu kulturowego stwierdza m.in., że „różnorodność kulturowa jest cechą właściwą ludzkości” oraz „różnorodność kulturowa rozwijająca się w warunkach demokracji, tolerancji, sprawiedliwości społecznej i wzajemnego poszanowania między narodami i kulturami, jest niezbędna dla pokoju i bezpieczeństwa w skali lokalnej, krajowej i międzynarodowej”.

Obecność mniejszości narodowych i etnicznych w Rzeczpospolitej Polskiej związana jest z jej wielonarodowym oraz wielokulturowym dziedzictwem historycznym. Stanowi istotny element zakorzenionego bogactwa kulturowego. Artykuł 35. Konstytucji RP, podstawowego dokumentu określającego kanon praw i wolności każdego obywatela, stwierdza iż:

1. Rzeczpospolita Polska zapewnia obywatelom polskim należącym do mniejszości narodowych i etnicznych wolność zachowania i rozwoju własnego języka, zachowania obyczajów i tradycji oraz rozwoju własnej kultury. 2. Mniejszości narodowe i etniczne mają prawo do tworzenia własnych instytucji edukacyjnych, kulturalnych i instytucji służących ochronie tożsamości religijnej oraz do uczestnictwa w rozstrzyganiu spraw dotyczących ich tożsamości kulturowej.

Polityka RP wobec mniejszości realizowana jest w oparciu o wewnętrzny porządek prawny oraz o dokumenty międzynarodowe, podpisane i ratyfikowane przez Polskę, określające standardy ochrony praw osób należących do mniejszości narodowych.

Podstawowe prawa i wolności każdego obywatela znajdziemy we wspomnianej już Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej, a także w Konwencji o Ochronie Praw Człowieka i Podstawowych Wolności oraz w Karcie Praw Podstawowych UE.

Przepisy odnoszące się bezpośrednio do praw mniejszości narodowych i etnicznych zawarte są przede wszystkim w Ustawie z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, która w znacznej części stanowi implementację Konwencji ramowej Rady Europy o ochronie mniejszości narodowych, ratyfikowanej przez Polskę w 2000 roku (jest to jedna z dwóch, obok Europejskiej karty języków regionalnych lub mniejszościowych, podstawowych umów międzynarodowych odnoszących się do ochrony mniejszości ratyfikowanych przez RP).

Ustawa z dnia 6 stycznia 2005 r. o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym po pierwsze – wprowadziła do polskiego porządku prawnego definicje mniejszości narodowej i mniejszości etnicznej, po drugie – zakreśliła ogólne ramy funkcjonowania mniejszości i po trzecie – wytyczyła zadania państwa i innych organów władzy publicznej względem wyróżnionych w ustawie mniejszości, czyniąc z ochrony mniejszości ustawowy obowiązek polskich organów władzy publicznej.

Do uznania wspólnoty za mniejszość narodową lub etniczną wymagane jest, aby jej członkowie posiadali obywatelstwo polskie, a ona sama spełniała łącznie sześć warunków, przy czym pięć warunków jest wspólnych dla mniejszości narodowych i etnicznych, a jeden określa różnicę między nimi. Mniejszością narodową lub etniczną jest więc, według tej definicji, grupa obywateli polskich, która spełnia następujące kryteria: 1) jest mniej liczebna od pozostałej części ludności Rzeczypospolitej Polskiej; 2) w sposób istotny odróżnia się od pozostałych obywateli językiem, kulturą lub tradycją; 3) dąży do zachowania swojego języka, kultury lub tradycji; 4) ma świadomość własnej historycznej wspólnoty narodowej i jest ukierunkowana na jej wyrażanie i ochronę; 5) jej przodkowie zamieszkiwali obecne terytorium Rzeczypospolitej Polskiej od co najmniej 100 lat. Za mniejszość narodową uznaje się grupę, która utożsamia się z narodem zorganizowanym we własnym państwie, a za mniejszość etniczną grupę nieutożsamiającą się z takim narodem. Parafrazując – mniejszość etniczna jest więc bezpaństwowym narodem.

Polskę zamieszkują przedstawiciele trzynastu mniejszości narodowych i etnicznych oraz grupy posługującej się językiem regionalnym – Kaszubów. Mniejszości narodowe wymienione w ustawie to: Białorusini, Czesi, Litwini, Niemcy, Ormianie, Rosjanie, Słowacy, Ukraińcy i Żydzi, zaś mniejszości etniczne to: Karaimi, Romowie, Tatarzy i w końcu – Łemkowie.

Zgodnie z obowiązującymi przepisami Łemkowie mogą m.in.: zachowywać i rozwijać swój język (np. uczyć się go w placówkach oświatowych na wszystkich etapach edukacji, można zdawać język łemkowski na egzaminie maturalnym). Łemkowie mogą się swobodnie posługiwać językiem łemkowskim w życiu prywatnym i publicznie. Mogliby też, o ile nie ograniczał by dostępu do tego prawa nierealny warunek liczebny odnoszący się do odsetka mieszkańców danej gminy należących do mniejszości (wg danych ustalonych w ostatnim spisie powszechnym), zwracać się do organów gminy w urzędowych sprawach w pisemnej bądź ustnej formie w języku łemkowskim i w tym języku oczekiwać odpowiedzi.

W dokumentach można zapisywać imiona i nazwiska w brzmieniu języka łemkowskiego, a dodatkowe tradycyjne nazwy w języku łemkowskim mogą być używane obok urzędowych nazw miejscowości (np. dwujęzyczne tablice z oznaczeniem nazw wsi Bilanka / Білянка, Konieczna / Конечна i kilka innych), obiektów fizjograficznych czy nawet nazw ulic.

Łemkowie nie tylko, że mogą zachowywać obyczaje i tradycje, rozwijać swoją kulturę, mają prawo do nieskrępowanego wykonywania praktyk religijnych, to organy władzy publicznej są ustawowo zobowiązane do wspierania działalności zmierzającej do ochrony, zachowania i rozwoju tożsamości kulturowej Łemków i innych mniejszości. Organy władzy realizują to poprzez dotowanie różnych aktywności organizacji pozarządowych działających na rzecz mniejszości. Wobec władz RP mniejszości są reprezentowane za pośrednictwem przedstawicieli w Komisji Wspólnej Rządu oraz Mniejszości Narodowych i Etnicznych.

Inne prawa Łemków to np. prawo dostępu do publicznych środków masowego przekazu, prawo uczestniczenia w rozstrzyganiu spraw dotyczących własnej tożsamości narodowej, prawo do swobodnego kontaktu z rodakami w kraju zamieszkania i za granicą. Na podstawie obowiązującej ustawy wyborczej, mniejszości, w tym Łemkowie, mają możliwość wystawienia własnych komitetów wyborczych, zaś zgodnie z Kodeksem postępowania cywilnego, do sądu może być wezwany dla świadka tłumacz języka łemkowskiego.

Ustawa wymienia też szereg czynności, których nie można stosować wobec mniejszości, jak np. zabrania się dyskryminowania Łemków z samego faktu bycia Łemkiem, zabrania się stosowania środków mających na celu asymilację Łemków czy też środków, których celem jest zmiana proporcji narodowościowych lub etnicznych na obszarach zamieszkałych przez Łemków, co oznacza, że np. nie można prowadzić żadnych działań, w których stwierdza się, że Łemkowie nie są Łemkami.

Więcej artykułów z cyklu Łemkowie są… znajduje się tu.