Ubiór Łemków

Strój ludowy zachował się u Łemków dość długo, bo aż do międzywojnia. Miało na to wpływ kilka czynników, głównie samowystarczalność oraz poczucie etnicznej i kulturowej odrębności Łemków, którzy chcieli się odróżnić od sąsiadów – Lachów, Pogórzan.

Łemkowski strój  ludowy, podobnie jak u Polaków, był różnorodny i zależny od regionu, ale miał wspólne cechy, które pozwalają wyodrębnić go  jako  całość.

Żeński łemkowski strój ludowy

Najczęściej każda kobieta miała jeden odświętny strój ludowy,  który miał dla niej wielką wartość.

Młode dziewczęta z Łemkowyny zaplatały warkocze, które na końcu związywały wstążkami – basamunkami/басамунками. Małe dziewczynki mogły chodzić bez nakrycia głowy, ale starsze dziewczęta i zamężne kobiety musiały mieć nakrycie głowy. Panny najczęściej wiązały z tyłu głowy fabryczną kolorową chustkę. Mężatki upinały włosy na leszczynowym albo drucianym okręgu – himli/гімлі. Na taką fryzurę nakładały czepiec, który wyglądał jak mała, obcisła czapeczka uszyta najczęściej z białego płótna, który wstążeczką był przywiązywany do himli. Na to jeszcze zawiązywano chustkę. Fryzura robiona na himli zachowała się na Łemkowynie do lat 30 XX wieku. Później czepiec i chustę zakładano bezpośrednio na splecione i upięte włosy .

Kobiety nosiły bluzki – oplicza/опліча. Były one szyte z lnianego materiału i miały szerokie rękawy ściśnięte w nadgarstkach mankietami. Bluzki były krótkie, a jedynym ich zapięciem była wstążeczka wiązana pod szyją.

Zdobienia były raczej skromne. Koło szyi i na mankietach naszywano zakończone szydełkowymi ząbkami krezy ozdobione haftem. Haft krzyżykowy pojawił się na Łemkowynie dopiero przed drugą światową wojną i nie miał zbyt wiele wspólnego z łemkowskim tradycyjnym strojem.

Kabaty/кабаты, czyli spódnice były szyte z fabrycznego lub ręcznie robionego,  farbowanego metodą batikową płótna. Spódnica musiała być gęsto marszczona w pasie i sięgać co najmniej do połowy łydki. Kabaty najczęściej były ciemne, ale bywały także kolorowe. Spódnice szyte z kupnego materiału były najczęściej w drobne wzory lub kwiatki. Pod spód ubierano tzw. podiłok/поділок, był to rodzaj halki z samodziałowego płótna. Często dla oszczędności materiału wszywano kawałek robionego w domu materiału, który zasłaniano zapaską/запаском. Była ona ozdobiona koronką, wstawkami, haftem albo wstążkami.

Gorsety ubierały zarówno panny, jak i mężatki. Szyto je najczęściej z kupionego materiału. Ozdobione były naszywkami z wstążek lub płaskim haftem, a na samym dole przyszywano kłapty. W międzywojniu popularne stały się aksmitowe  gorsety wyszywane koralikami w kwiatowe wzory. Na wschodzie Łemkowyny zamiast gorsetów noszono damskie kamizelki robione z niebieskiego sukna, ozdabiane haftem. Starsze kobiety nosiły też katanki i wizytki – rodzaj żakietu szyty z bawełnianego płótna, sięgający do bioder i ozdobiony z przodu zakładkami.

W zimne dni kobiety zakładały huńki/гунькы – rodzaj kurtki szyty z sukna lub krótkie kożuszki – kupowane najczęściej po południowej stronie Karpat. Bogate gospodynie nosiły czasem menty/менты. Było to długie futro  podszyte futrem z lisa albo barankiem, z zewnątrz obszyte zielonym alb niebieskim płótnem.  Rodzajem wierzchniego okrycia była też płachta/rańtuch/раньтух. Był to podwójny płat samodziałowego materiału zszyty wzdłuż dłuższego końca. Szew najczęściej był ozdobny. Płachty noszono narzucone na ramiona.

Rolę ozdoby pełniły korale, najczęściej szklane, nazywane paciurkami/пацюрками.  Bogate gospodynie, które mogły sobie na to pozwolić  nosiły korale z prawdziwego koralowca lub nawet prawdziwe perły. Na wschodniej Łemkowynie noszono krywulki/кривулькы – szerokie kołnierze wykonane z drobnych koralików.

Na nogach noszono najczęściej skórzane kierpce. Latem ubierano do nich lniane onuce, a zimą wełniane skarpetki. Bogate kobiety obuwały wysokie trzewiki z cholewkami albo kupowane na Węgrzech sznurowane trzewiki zwane skirni/скірні albo safiany/сафяны.

Męski łemkowski strój ludowy

Mężczyźni na Łemkowynie nosili najczęściej filcowe czarne kapelusze z wywiniętymi do góry krezami. Nazywano je uherskyma kałapamy/угерскыма калапами. Kapelusze ozdobione były czarną albo czerwoną wstążką. Zimą głowę okrywano różnego rodzaju czapkami ocieplonymi kożuszkiem.

Łemkowskie koszule były długie, zapasywano je do spodni. Szyto je z samodziałowego płótna. W starych koszulach w brzeg wycięcia na szyję wszywano w okrągłą obszywkę, przez co koszula była mocno namarszczona. Rękawy nie miały mankietów. Z przodu koszuli było proste rozcięcie, które pod szyją wiązano najczęściej czerwoną wstążką. W późniejszych czasach do koszul zaczęto doszywać niskie stójki albo wywijany kołnierz oraz mankiety. Koszule były ubogo przyozdabiane. Wyszywano delikatnie mankiety i obramowanie wokół szyi.

Łemkowie nosili trzy rodzaje spodni – gaczy/ґачы, nohawky/ногавкы i choloszni/холошні. Gaczy były rodzajem bielizny – proste spodnie z samodziałowego płótna. Nohawky noszono latem, były to proste spodnie szyte z białego, czasem ciemnego samodziału. Chołoszni – zimowe spodnie, robiono je z jasnego albo brązowego sukna. Spodnie nie miały zbyt wielu ozdób. Nogawki obszywano czasem wąskim paskiem materiału wszytym w zewnętrzny szew spodni. Chołoszni przy rozporkach miały też doszyte kawałki kolorowego sukna wyciętego w ząbki.

Na koszulę Łemkowie nakładali lajbyk/ляйбик/bruszlak/брышляк – rodzaj kamizelki szytej z niebieskiego, granatowego albo czarnego sukna, ozdobionej guzikami albo naszywkami z wełnianej wstążeczki, najczęściej czerwonej.

Za wierzchnie okrycie była kurtka – hunia/гуня zrobiona z brązowego lub białego sukna. Miała ona prosty krój i sięgała najczęściej do połowy uda. Obszywano ją wełnianym sznurkiem o kontrastowym kolorze, z tego sznurka robiono też pętelki do zapinania huni.

Szczególnym elementem łemkowskiego stroju była czuha/чуга. Był to rodzaj płaszcza szyty z brązowego sukna, ze spadającym na plecy wielkim kołnierzem. Rękawy zazwyczaj zszywano i pełniły one rolę kieszeni. W zależności od części Łemkowyny czuha ozdobiona była troszkę inaczej, mogły to być jasne pasy, zygzaki albo doszywane do kołnierza troczki różnej długości i kształtu. Zimą noszono też kożuchy, kapoty i serdaki oraz wełniane rękawice. Dopełnieniem stroju był skórzany wąski pasek – remin/ремін oraz skórzany szeroki pas zapinany na kilka sprzączek.

Na chrzest ubierano niemowlę w białą szatkę zwaną kryżmo/крижмо, które sprawiali chrześniakowi rodzice chrzestni. Na ślub młodzi ubierali się zasadniczo tak samo jak od święta, ale w miarę możliwości starano się, żeby strój był jasny, najlepiej biały. Młody w dniu ślubu dostawał od Młodej barwinkowy wieniec. Weselni goście ubierali się w swoje najlepsze  odświętne stroje. Nieboszczyków chowano w ich odświętnych strojach bez wierzchniej odzieży, a żałobnicy w miarę możliwości ubierali się na czarno.

Więcej artykułów z cyklu Łemkowie są… pojawia się tu.