Тридцять років прикапчаны

Словацька републіка собі 1-го септембра припоминать державным святом День Конштітуції Словацькой републікы. Є то вже тридцять років, што в екстремно скорім часі списав ся основный закон, потрібный про фунґованя державы, яка мала выникнути 1-го януара 1993-го року.

Каждый рік при тій нагоді можеме чути і чітати, же словацька конштітуція є модерна, добра, европска, наперек тому, же выникла в екстремно короткім часі.

Як нефаховець на конштітучне право радо роздумы о тім, яка тота конштітуція є, зохаблю тым, што ся на тім знають. Но як член народностной меншыны мушу конштатовати, же конштітуція была прията в дусі словацького націоналізму, і тот стан тырвать доднесь.

Преамбула Конштітуції Словацькой републікы ясно декларує, хто „ту є дома“ і „чія держава“. Конштітуцію подля преамбулы приїмать словацькый народ, а аж о пару рядків далше ся споминать, же вєдно із народностныма меншынами і етнічныма ґрупами, котры жыють на теріторії Словацькой републікы.

Націоналный прінціп і перше місце про словацькый народ є ясно дефінованый, а прінціп гражданьскый, што є веце модерніше розуміня державности, в преамбулі бракує. Ясно то свідчіть о атмосфері выникнутя Словацькой републікы, як і о тім, якого прямованя были політіци, котры хотіли незалежну републіку і розділіня Чехословакії.

В тій самій добі, лем собі на то зохабили веце часу, выникала і конштітуція, котра мала быти основным законом новой Чеськой републікы.

Не знам, ці то было о тім, же собі на ню зохабили веце часу, но скоріше то подля мене было о тім, же Чехы собі не мусили „історічно выдобывати“ свою державность, як то розуміли подакотры їх словацькы політічны колеґове. Але правдов є, же в сусідній Празі, котра в тім часі іщі все была столицьов Чехословакії, выникла конштітуція, котрой преамбула дає цалком іншого духа цілому закону.

Преамбула чеськой конштітуції говорить о гражданах Чеськой републікы, докінця рахує історічны корунны землі, котры жыють в Чехії, на Мораві і в Слезії. Не є першорядый чеськый народ, а пак прикапчаны народностны меншыны, лем є ту прінціп гражданьскый, бісідує ся о гражданах Чеськой републікы, без розділу їх народности.

В сусідній Празі, котра в тім часі іщі все была столицьов Чехословакії, выникла конштітуція, котрой преамбула дає цалком іншого духа цілому закону.

Тот детайл може ся видіти як малый, лемже він робить великый розділ в тім, як ся розуміє то, хто творить державу. Ці ідеме людей ділити на тых головных, а пак на тых менше головных, або ці сьме собі вышткы рівны на єдній позіції в рамках нашого гражданства.

Кедь ся у 1992-ім році рішыв текст конштітуції, мадярьскы політіци на Словакії не были спокійны наприклад і з тов преамбулов. На другім боці ся озывали націоналісты, котры бісідовали о тім, же то є в порядку, а меншыны мають таку позіцію, же бы мали быти спокійны.

Знаме, же таку позіцію не мали. Знаме і то, же народностна політіка Словацькой републікы одвтогды зробила великы крокы допереду. Много ся подарило, поставліня мешнын днесь і втогды не дає ся порівняти. Властно бы сьме могли „быти спокійны“. Но платить, же все є што зліпшовати.

За помалы тридцять років аж дотеперь не подарило ся Словакії прияти закон о народностных меншынах, і при днешнім владнім хаосі уж зачінам быти скептічный, же ся то в тім владнім періоді і подарить, хоць амбіція была.

Но а за тридцять років не подарило ся ани зробити доста важну про меншыны зміну в преамбулі, а ани на то не є дяка, і то думам, же через ціле політічне спектрум.

І так сьме тридцять років прикапчаны. Кедь слухам тых, котры бісідують, як є словацька конштітуція модерна, добра, европска, все мі прийде на розум, же ку тій досконалости, модерности, добру і европскости бы было добрі оправити єдну хыбу в преамбулі. Але то бы єм хотів якбач барз вельо.

Статя была написана як коментарь „Вступне до контроли“ лемківского радія lem.fm.

ТЕКСТ НАПИСАНЫЙ В ПРЯШІВСКЫМ СТАНДАРДІ РУСИНЬСКОГО ЯЗЫКА